Την Τρίτη 8 Μάη 1945, την ημέρα που το Βερολίνο έπεφτε στα χέρια του Κόκκινου Στρατού, ο Γερμανός διοικητής των στρατιωτικών δυνάμεων Δωδεκανήσου, Οτο Βάγκνερ, υπογράφει, στη Σύμη, την παράδοση των γερμανικών στρατευμάτων της Νοτιοανατολικής Μεσογείου και παραδίδει στον Αγγλο ταξίαρχο Φ. Μόφφατ τα Δωδεκάνησα.

Ο Δωδεκανησιακός λαός χαιρέτησε με ενθουσιασμό, για άλλη μια φορά, τον ερχομό των Αγγλων. Γρήγορα όμως οι ελπίδες του διαψεύστηκαν.

Οι Αγγλοι είχαν άλλα σχέδια για τα Δωδεκάνησα. Κράτησαν σε ισχύ την ιταλική φασιστική νομοθεσία, την εφάρμοσαν σκληρά και όπου τον εύρισκαν ελλιπή, με προκηρύξεις της βρετανικής στρατιωτικής διοίκησης συμπλήρωναν τον φασιστικό νόμο.

Οι Ιταλοί έμειναν στις θέσεις τους, οι δοσίλογοι υποστηρίχτηκαν. Το μεγάλο ζήτημα της Ενωσης αποκαλύφθηκε πως όχι μόνο δεν ήταν λυμένο, αλλά αντίθετα οι Αγγλοι δούλευαν για μια μόνιμη παραμονή τους στην περιοχή, υποδαυλίζοντας κινήσεις για αυτονόμηση της Δωδεκανήσου.

Τα Δωδεκάνησα από την γερμανική κατοχή στην αγγλική

Η ανατροπή του Μουσολίνι τον Ιούλη του 1943 και οι ήττες του ιταλικού στρατού στην Βόρεια Αφρική και η εισβολή των συμμάχων στη Σικελία οδήγησαν την Ιταλία στην συνθηκολόγηση άνευ όρων στις 8 Σεπτέμβρη 1943.

Η αντίδραση των Γερμανών ήταν άμεση και σφοδρή. Τα ναζιστικά στρατεύματα εισβάλλουν από τον ιταλικό βορρά και καταλαμβάνουν μεγάλο μέρος της βόρειας Ιταλίας, απελευθερώνουν τον Μουσολίνι και δημιουργούν ένα νέο φασιστικό μόρφωμα – μαριονέτα, την Ιταλική Κοινωνική Δημοκρατία (Repubblica Sociale Italiana – R.S.I.), γνωστή και με το όνομα «Κοινωνική Δημοκρατία του Σαλό», με διακοσμητικό επικεφαλής της τον Μουσολίνι.

Αμέσως μετά τη Συνθηκολόγηση των Ιταλών άρχισε ένας αγώνας δρόμου ανάμεσα στους Βρετανούς και τους Γερμανούς για τον έλεγχο των Δωδεκανήσων. Οι Βρετανοί αφού απέτυχαν να αποβιβαστούν στη Ρόδο, όπου υπήρχαν ήδη γερμανικά στρατεύματα από τις 11 Σεπτέμβρη, καταλαμβάνουν την Κω και τη Λέρο.

Οι Γερμανοί επιτίθενται στην Κω, στις 3 Οκτώβρη και την καταλαμβάνουν. Στις 12 Νοέμβρη ξεκινάνε οι χερσαίες επιχειρήσεις στη Λέρο, που κράτησαν 4 μέρες και έληξαν με την επικράτηση των Γερμανών, στις 16 Νοέμβρη, μετά από συνεχείς και ανηλεείς βομβαρδισμούς περίπου 50 ημερών. Μέχρι τις 18 Σεπτέμβρη είχαν καταλάβει και τα τελευταία νησιά που ήταν στην κατοχή των συμμαχικών δυνάμεων, την Πάτμο, τους Φούρνους και την Ικαρία.

Ολο το Αιγαίο πέρασε στον έλεγχο του Αξονα μέχρι το τέλος του πολέμου. Οι Γερμανοί, μετά την κατάληψη των νησιών, τα ενέταξαν στο νεοϊδρυμένο μουσολινικό κράτος, στην «Κοινωνική Δημοκρατία του Σαλό».

«Οι Γερμανοί διοίκησαν μόνο στρατιωτικά τα νησιά, τα οποία παρέμειναν ιταλικά με Ιταλούς φασίστες στην πολιτική διοίκηση. Αδιαφορούσαν για τις μεθόδους διοίκησης των Ιταλών, παρέμειναν ουδέτεροι και γι’  αυτό δεν εμπόδιασν το άνοιγμα των ελληνικών σχολείων, επέτρεψαν και ενίοτε επέβαλλαν την ύψωση της ελληνικής σημαίας σε καΐκια και βάρκες και δεν έθεσαν κανένα εμπόδιο στην ορθόδοξη Εκκλησία, πράγμα αδιανόητο σε μια εμπόλεμη περίοδο που ίσχυε ακόμη η συμμαχία με την Ιταλία», σημειώνει ο Κ. Κογιόπουλος στον β΄ τόμο του δίτομου βιβλίου του «Κως 1912-1948 – από την Κατοχή στην Ενσωμάτωση» σελ. 789, και σημειώνει παρακάτω:

«Παρέμεναν βέβαια ψυχροί και απόμακροι για τους Ελληνες και αλίμονο αν τους πείραζες. Αλλωστε για πρώτη φορά μετά την Τουρκοκρατία έγιναν στην Κω δημόσιες εκτελέσεις και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι εξολοθρεύτηκε ολόκληρη η εβραϊκή Κοινότητα.

Όμως δεν ήρθαν για να μείνουν, ούτε αμφισβήτησαν την ελληνική ταυτότητα. Γι’  αυτό και οι νησιώτες έκαναν υπομονή μέχρι να τελειώσει ο πόλεμος και υπέφεραν στωικά τις ελλείψεις και την τρομοκρατία.

Μπορεί οι Ελληνες να βοήθησαν τους Βρετανούς εναντίον των Γερμανών, αλλά δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τι θα γινόταν, αν οι Βρετανοί μαζί με τους όψιμους «συμπόλεμους» Ιταλούς νικούσαν το 1943 και παρέμεναν στα νησιά. Η γερμανική νίκη παρά τα δεινά και τις καταστροφές και παρόλο που δεν είχε αυτόν τον σκοπό, εν τούτοις «κλόνισε» ανεπανόρθωτα την ιταλική κυριαρχία στα Δωδεκάνησα».

Στις 5 του Μάη 1945 παραδίνονται πρώτα οι φασίστες της Ιταλικής Κοινωνικής Δημοκρατίας (R.S.I.) με αποτέλεσμα την παράδοση των φασιστικών ιταλικών δυνάμεων στα Δωδεκάνησα. Δυο μέρες μετά ακολουθεί η παράδοση των ναζιστών της Γερμανίας. Ο διάδοχος του Χίτλερ, ναύαρχος Donitz, υπογράφει την άνευ όρων παράδοση της Γερμανίας και διατάσσει την παράδοση των γερμανικών δυνάμεων σε όλα τα μέτωπα.

Ο διοικητής των γερμανικών δυνάμεων της Δωδεκανήσου, στρατηγός Βάγκνερ, επικοινωνεί με τον Βρετανό διοικητή της Σύμης, ταξίαρχο Φ. Μόφφατ και συμφωνούν να γίνει η υπογραφή του Πρωτόκολλου της άνευ όρων παράδοσης των γερμανικών στρατευμάτων στη Σύμη την άλλη μέρα Τρίτη 8 Μάη 1945.

Στο κτίριο Καψόπουλου, κοντά στο λιμάνι της Σύμης, Ο Γερμανός στρατηγός Οτο Βάγκνερ παραδίνει τα Δωδεκάνησα στον ταξίαρχο Φ. Μόφφατ. Παρόντες ήταν ακόμα ο Βρετανός διοικητής Σύμης, συνταγματάρχη Π. Ακλαντ, από την ελληνική πλευρά βρισκόταν εκεί ο διοικητής του Ιερού Λόχου, συνταγματάρχης Χριστόδουλος Τσιγάντες και από τη γαλλική ο πλοίαρχος Legge.

Η Γερμανική κατοχή τελείωσε και άρχιζε η τρίχρονη Αγγλική κατοχή.

Η αγγλική κατοχή

Ο Δωδεκανησιακός λαός χαιρέτησε με ενθουσιασμό, για άλλη μια φορά, τον ερχομό των Αγγλων. Γρήγορα όμως οι ελπίδες του διαψεύστηκαν. Οι Αγγλοι είχαν άλλα σχέδια για τα Δωδεκάνησα. Αμέσως έδειξαν ένα σκληρό και βίαιο πρόσωπο. Αρχισαν να εφαρμόζουν την προσφιλή τους αποικιακή πολιτική. Κράτησαν σε ισχύ την ιταλική φασιστική νομοθεσία, την εφάρμοσαν σκληρά και όπου τον εύρισκαν ελλιπή, με προκηρύξεις της βρετανικής στρατιωτικής διοίκησης συμπλήρωναν τον φασιστικό νόμο. Οι Ιταλοί έμειναν στις θέσεις τους, οι δοσίλογοι υποστηρίχτηκαν. Το μεγάλο ζήτημα της Ενωσης αποκαλύφθηκε πως όχι μόνο δεν ήταν λυμένο, αλλά αντίθετα οι Αγγλοι δούλευαν για μια μόνιμη παραμονή τους στην περιοχή, υποδαυλίζοντας κινήσεις για μια αυτόνομη Δωδεκάνησο, μέλος της βρετανικής Αυτοκρατορίας κατά τα πρότυπα της Κύπρου.

Παράλληλα, μέσα στους σχεδιασμούς τους για προσεταιρισμό της Τουρκίας, με στόχο την αξιοποίησή της ενάντια στην ΕΣΣΔ, έταζαν, για άλλη μια φορά όπως είχαν κάνει στη διάρκεια του πολέμου, την παραχώρηση μερικών νησιών, όπως το Καστελόριζο.

Ο πόλεμος στα νησιά, μαζί με τις ανθρώπινες απώλειες, προκάλεσε εκτεταμένες καταστροφές κτιρίων και εγκαταστάσεων και ολοκληρωτική καταστροφή του νησιωτικού στόλου. Οι ζημιές όμως στην Δωδεκάνησο, δεν θεωρήθηκαν ιταλικές ώστε να γίνει μερική έστω αποκατάσταση όπως στην μητροπολιτική Ιταλία, αλλά ούτε και ελληνικές ώστε να συμπεριληφθούν στους υποβληθέντες πίνακες επανορθώσεων.

Η ίδρυση του ΕΜΠΑ

Δωδεκανήσιοι αγωνιστές γυρίζουν σιγά – σιγά από την Μέση Ανατολή στα νησιά. Το ΚΚΕ αποφασίζει και ιδρύει τον Ιούλη του 1945 Κομμουνιστική Οργάνωση στη Ρόδο. Η συνεχιζόμενη πολιτική των Αγγλων γεννά την ανάγκη να δημιουργηθεί μια παλλαϊκή Οργάνωση Αντίστασης. Ετσι στα τέλη του 1945 γεννιέται το Εθνικό Μέτωπο Πανδωδεκανησιακής Απελευθέρωσης, το θρυλικό ΕΜΠΑ.

Ένα από τα ιδρυτικά στελέχη του ΕΜΠΑ, ο Πάνος Μιχαηλίδης διηγείται:

«Με την καινούργια κατοχή, ο λαός μας διαπίστωνε πως και το ζήτημα της Ενωσης δεν ήταν λυμένο Πράγματι, οι πράκτορες των Αγγλων, με τη συμπαράσταση και δικών μας καλοθελητών Δωδεκανησίων, προπαγάνδιζαν την ιδέα της ασύμφορης, για τον Δωδεκανησιακό λαό, Ενωσης με την μητέρα Ελλάδα, την ψωροκώσταινα, και διέδιδαν ότι η καλύτερη λύση θα ήταν μια κάποια μορφή αυτονόμησης υπό την κυριαρχία των Αγγλων.

Ο λαός δυσφορούσε και αγανακτούσε και έμπαινε θέμα, αυτή η δυσφορία και αγανάκτηση να πάρει κάποια συγκεκριμένη μορφή. Μπήκε έτσι το ζήτημα ίδρυσης μιας παλλαϊκής οργάνωσης, που θα ενσάρκωνε τις καλύτερες ελληνικές παραδόσεις της Δωδεκανήσου. Ετσι γεννήθηκε, στα τέλη του 1945 με αρχές του 1946, το ΕΜΠΑ με σκοπούς:

– Να συνενώσει, να οργανώσει και να καθοδηγήσει τον δωδεκανησιακό λαό για την άμεση και οριστική ένωσή του με τη μητέρα Ελλάδα. Το διώξιμο των Αγγλων από τα νησιά

– Να εξασφαλίσει, κάτω από την αγγλική κατοχή και όσο διαρκεί αυτή, τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών.

– Να καλυτερεύσει το βιοτικό επίπεδο και να ανεβάσει το εκπολιτιστικό επίπεδο του λαού, με την εφαρμογή ενός κοινωνικού προγράμματος σε μία Δωδεκάνησο που μαστίζονταν από τη φτώχεια.

Με τέτοιο περιεχόμενο εθνικο-πατριωτικό κάλεσε όλους τους Δωδεκανήσιους να μπουν στην οργάνωση, ανεξάρτητα από τις πολιτικές τους πεποιθήσεις και γρήγορα δένονται οργανωτικά τα νησιά, οι πόλεις και τα χωριά. Και πράγματι είχε απήχηση σε παράγοντες, σε πατριώτες από όλες τις παρατάξεις.

Κυκλοφόρησε προκηρύξεις, που ξεσκέπαζαν τις ενέργειες εις βάρος της εθνικής υπόστασης του λαού και του ψωμιού του. Με συνθήματα και κινητοποιήσεις, πέτυχε να καλυτερεύσει τον επισιτισμό του. Κυκλοφόρησε την παράνομη εφημερίδα “ΕΝΩΣΗ”, που αγαπήθηκε και διαβαζόταν πλατιά, γιατί ήταν το μοναδικό φύλλο που έβγαινε στα νησιά χωρίς εγγλέζικη λογοκρισία και σάλπιζε την ένωση με τη μητέρα Ελλάδα. Τότε στα Δωδεκάνησα δεν υπήρχε γραφομηχανή με ελληνικά γράμματα. Η λύση δόθηκε με τη χρήση της γραφομηχανής, που είχαν φέρει οι Αγγλοι και τη χρησιμοποιούσε στρατιωτική διοίκηση και ο δήμος. Αλλά και το υπόλοιπο υλικό εκτύπωσης προερχόταν από τους Αγγλους, ενώ ρόλο πολυγράφου έπαιζε ένα τάβλι.

Το ΕΜΠΑ δούλεψε με όλες του τις δυνάμεις για τη σωματειακή οργάνωση του λαού και παρά την αντίδραση των Αγγλων πέτυχε την αναγνώριση απ’ αυτούς πολλών εργατικών και επαγγελματικών σωματείων. Γι’ αυτή τη δράση, το ΕΜΠΑ δέχτηκε πολλές φορές τα χτυπήματα των Αγγλων καταχτητών και τη συγκεντρωμένη προσπάθεια για τη διάλυσή του, σύλληψη των στελεχών του κλπ».

Ο Λευτέρης Διακογιάννης στο βιβλίο «Οι Ανυπότακτοι της Σύμης» που κατέγραψε και έσωσε ο γιός του, Γιάννης, καταγράφει τις αναμνήσεις του:

«Στο νησί, από τους πρώτους που συνάντησα με την επιστροφή μου ήταν ο Θοδωρής Χατζηστρατής. Είχα να τον δω από τότε που χωρίσαμε. Εκείνος είχε πάει στο Ναυτικό και εγώ στην Αεροπορία. Μια μέρα εκεί που περπατάγαμε προς τα χαλατά – αυτά τα γκρεμισμένα σπίτια από τους βομβαρδισμούς – με τον Θοδωρή, τον αδελφό του τον Φανούρη, το Γιάννη και το Μίμη Κορδώνη, τον Αργύρη Γιαλλουράκη κι άλλους, μου πρότειναν να μπω στο ΕΜΠΑ.

Κουβεντιάσαμε και μου είπαν ότι «στόχος είναι να φύγουν οι Εγγλέζοι και να ενωθούν τα νησιά με την Ελλάδα. Να πολεμηθεί η φτώχεια. Να φύγουν από τις υπηρεσίες οι δοσίλογοι, να ανασάνει ο κόσμος». Οι περισσότεροι είχαν κλειστεί στα σύρματα και ήταν κομμουνιστές. Τους είπα «να ξέρετε ότι εγώ δεν είμαι κομμουνιστής. Και πρόσθεσα: Αφού ο στόχος είναι η απελευθέρωση της Δωδεκανήσου, να συνεργαστούμε».

Ετσι προχωρήσαμε σε κοινές ενέργειες π.χ. στο Μοναστήρι του Πανορμίτη την ημέρα της Πεντηκοστής, όπου έρχονται πολλοί ξένοι. Από το βράδυ οι μισοί είχαν πάει εκεί και βάφανε τους τοίχους με συνθήματα με μπλέ χρώμα για Ενωση. Οι άλλοι μισοί φέραμε και πετάξαμε – κρυφά από τους Εγγλέζους – προκηρύξεις. Οι μπιεμέδες (British Military Administration) έψαχναν κυρίως τους Ροδίτες για να βρουν ποιοι έφεραν τις προκηρύξεις. Είχαν και έναν επικεφαλής Τουρκοκύπριο αλλά άκρη δεν βγάζανε…

… Θυμάμαι χαρακτηριστικά αυτό που συνέβη στις 8 Μαΐου του ’46 στο μητροπολιτικό Ναό του Αη Γιάννη, στην επέτειο ενός χρόνου από την παράδοση των νησιών στους Συμμάχους, ουσιαστικά στους Εγγλέζους…

Η δοξολογία ήταν προγραμματισμένη παρουσία του Αγγλου ταξίαρχου Μόφφατ, του στρατηγού Τσιγάντε, Γάλλων, Αγγλων… Μέσα στον Αη Γιάννη είχαν βάλει προκλητικά δυό τεράστιες σημαίες, μια αμερικανική και μια βρετανική. Πλάι τους ήταν μια μικρή ελληνική. Τα παιδιά των «συρμάτων», οι περισσότεροι μέλη του ΕΜΠΑ, διαμαρτυρήθηκαν και σωστά γιατί δεν υπήρχε στον Αη Γιάννη και η ρώσικη σημαία…

Τότε, ο Φανούρης Χατζηστρατής, ο αδελφός του Θοδωρή, κι εγώ βρήκαμε τη λύση. Κατεβάσαμε οι δυό μας τις ξένες σημαίες. Και στη θέση τους βάλαμε μεγαλύτερες ελληνικές…

Η Ενωση

Στο Παρίσι στις 27 Ιούνη 1946, οι Υπουργοί των Εξωτερικών των τεσσάρων νικητριών Δυνάμεων (ΗΠΑ, Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία και Σοβιετική Ενωση) συζητούν:

α) για τα γαλλο – ιταλικά σύνορα, αποφάσισαν να κάνουν δεκτές τις αξιώσεις της Γαλλίας,

β) για τον περιορισμό της δυνάμεως του βουλγαρικού στόλου, αποφάσισαν το βουλγαρικό ναυτικό να περιοριστεί στους 7.250 τόνους και σε 3.100 άνδρες,

Επίσης ρυθμίστηκαν ζητήματα σχετικά με τις ρουμανικές περιουσίες στα εδάφη των Ηνωμένων Εθνών, την ναυσιπλοΐα στο Δούναβη και άλλα ζητήματα σχετικά με δευτερεύοντα σημεία της συνθήκης ειρήνης με την Ρουμανία.

Στο τέλος της συνεδρίασης ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Μπέρνς, παρατηρεί ότι μετά τη ρύθμιση των γαλλο-ιταλικών συνόρων, είναι πλέον καιρός να εξετάσει η Διάσκεψη το θέμα της Δωδεκανήσου.

Αμέσως ο υπουργός Εξωτερικών της ΕΣΣΔ Μολότωφ δήλωσε ότι «τελείωσε τη μελέτη του Δωδεκανησιακού και συμφωνεί τα Δωδεκάνησα να επιστραφούν στην Ελλάδα». Η πρόταση έγινε ομόφωνα δεκτή με τον όρο του αφοπλισμού των νησιών.